Thơ Nôm Đường luật là một thể loại thơ độc đáo của Việt Nam, kế thừa hình thức của thơ Đường luật Trung Quốc nhưng lại sử dụng ngôn ngữ tiếng Việt (Nôm) để sáng tác. Chính sự kết hợp này đã tạo ra những yếu tố sáng tạo riêng biệt, thể hiện bản sắc văn hóa và tâm hồn Việt. Dưới đây là một số yếu tố sáng tạo nổi bật của thơ Nôm Đường luật, dù số lượng tác giả không nhiều như thơ chữ Hán:
1. Việt hóa ngôn ngữ và hình ảnh:
Sử dụng từ ngữ thuần Việt:
Thay vì sử dụng nhiều điển tích, điển cố Hán Việt như thơ chữ Hán, thơ Nôm Đường luật ưu tiên sử dụng từ ngữ quen thuộc, gần gũi với đời sống hàng ngày của người Việt. Điều này giúp thơ dễ hiểu, dễ cảm nhận và tạo được sự đồng điệu với độc giả. Ví dụ, trong bài “Bánh trôi nước” của Hồ Xuân Hương, hình ảnh “bảy nổi ba chìm” là một thành ngữ dân gian quen thuộc, thể hiện một cách sâu sắc thân phận long đong, lận đận của người phụ nữ trong xã hội phong kiến.
Đưa hình ảnh đời thường vào thơ:
Thơ Nôm Đường luật không ngại ngần đưa những hình ảnh bình dị, đời thường vào tác phẩm, từ cảnh làng quê, chợ búa đến những sinh hoạt thường nhật của con người. Điều này tạo nên một bức tranh sinh động, chân thực về cuộc sống Việt Nam. Ví dụ, Nguyễn Khuyến thường đưa vào thơ Nôm của mình những hình ảnh quen thuộc như ao bèo, quán tranh, ông lão đánh cá…
Sử dụng thành ngữ, tục ngữ, ca dao:
Việc sử dụng thành ngữ, tục ngữ, ca dao không chỉ làm phong phú thêm vốn ngôn ngữ của thơ Nôm Đường luật mà còn giúp tác phẩm mang đậm màu sắc văn hóa dân gian, thể hiện tinh thần lạc quan, yêu đời của người Việt.
2. Thể hiện tâm tư, tình cảm cá nhân:
Tự do bộc lộ cảm xúc:
Thơ Nôm Đường luật cho phép các tác giả tự do bộc lộ những cảm xúc cá nhân, từ niềm vui, nỗi buồn đến sự trăn trở về cuộc đời, về xã hội. Điều này khác với thơ chữ Hán thường mang tính ước lệ, khuôn mẫu hơn. Ví dụ, Hồ Xuân Hương đã mạnh dạn thể hiện sự phẫn uất, bất bình trước sự bất công của xã hội đối với phụ nữ qua những bài thơ trào phúng, đả kích.
Thể hiện tinh thần phản kháng:
Một số tác giả thơ Nôm Đường luật đã sử dụng ngòi bút của mình để phê phán những thói hư tật xấu của xã hội, lên án chiến tranh phi nghĩa, bênh vực những người yếu thế. Điều này thể hiện tinh thần yêu nước, thương dân sâu sắc của các nhà thơ.
Sáng tạo trong việc sử dụng thể thơ:
Mặc dù tuân thủ những quy tắc nghiêm ngặt của thể thơ Đường luật, các tác giả thơ Nôm vẫn có những sáng tạo riêng trong việc sử dụng thể thơ để diễn tả những nội dung mới mẻ, độc đáo. Ví dụ, Hồ Xuân Hương thường phá vỡ cấu trúc quen thuộc của thơ Đường luật để tạo ra những câu thơ táo bạo, gây ấn tượng mạnh cho người đọc.
3. Các tác giả tiêu biểu và đóng góp của họ:
Nguyễn Trãi:
Được xem là một trong những người đặt nền móng cho thơ Nôm Đường luật với tập “Quốc âm thi tập”. Thơ của ông thể hiện lòng yêu nước, thương dân sâu sắc, đồng thời phản ánh khát vọng về một xã hội thái bình, thịnh trị.
Hồ Xuân Hương:
Bà được mệnh danh là “Bà chúa thơ Nôm” với những bài thơ trào phúng, đả kích sâu cay. Thơ của bà thể hiện sự thông minh, sắc sảo, đồng thời lên tiếng bảo vệ quyền lợi của phụ nữ trong xã hội phong kiến.
Nguyễn Khuyến:
Ông là nhà thơ của làng quê Việt Nam với những bài thơ tả cảnh, tả tình chân thực, giản dị. Thơ của ông thể hiện tình yêu quê hương, đất nước sâu sắc, đồng thời phản ánh cuộc sống thanh bạch, giản dị của một nhà nho ẩn dật.
Tóm lại:
Thơ Nôm Đường luật không chỉ là sự kế thừa hình thức của thơ Đường luật Trung Quốc mà còn là sự sáng tạo, Việt hóa để thể hiện bản sắc văn hóa và tâm hồn Việt. Yếu tố sáng tạo của thơ Nôm Đường luật thể hiện ở việc sử dụng ngôn ngữ thuần Việt, đưa hình ảnh đời thường vào thơ, tự do bộc lộ cảm xúc cá nhân và thể hiện tinh thần phản kháng. Dù số lượng tác giả không nhiều, những đóng góp của họ đã làm phong phú thêm nền văn học Việt Nam và khẳng định vị thế của thơ Nôm Đường luật trong lịch sử văn học dân tộc.